Ideologija | SEMINARSKI RAD IZ SOCIOLOGIJE

Prvobitno značenje pojma ideologije bilo je "nauka o idejama" (to je značenje koje je ideologiji pridao Desti de Trasil u delu Elementi ideologije iz 1796 godine), ali ubrzo ovaj termin dobija dugačiji prizvuk (tako Napoleon svoje protivnike republikance naziva pomalo podsmešljivo ideolozima). Pojmu ideologije se danas pridaju veoma različita značenja. Po jednima, ona je ukupnost društvene svesti,
odnosno skup ideja verovanja i načina mišljenja karakterističnih za jednu grupu. Po drugima ideologija jeste specifična pojava u društvenoj svesti - manje ili više iskrivljena netačna, iluzorna ograničena svest koja nastaje usled dejstva društvenih činilaca (strukture društva, društvenog položaja, odgovarajućih interesa) na saznanje čega međutim , objekti ideološkog uticaja nisu svesni . Ideologija je proces koji tzv, mislilac vrši doduše svesno ali sa krivom svesću. U tom smislu se i ideologija pokazuje kao složena i višefunkcionalna pojava. To je sredstvo mobilizacije, grupne indetifikacije, intergracije, adaptacije na stvarnost, dominacije nad ljudima i tarnsformacije stvarnosi. Na osnovu toga, moglo bi se reći da ideologiju čini sistem ideja i verovanja u kojima su na prikriven način izraženi položaj, interesi i vrednosti pojedinaca i društvenih grupa, a koji žele da se predstave kao opšti društveni interesi.
Prave snage koje pokreću mislioca ostaju mu nepoznate, inače to upravo ne bi bio ideološki proces; on zamišlja dakle krive ili prividne pokretačke snage. Nasuprot neobjektivnosti stoji velika sugestibilnost i uticajnost ideologije, budući da u njoj dolazi do izražaja jedna osobena mešavina iracionalnio-emocijalnog, racionalnopragmatilčnog i manipulativnog. Raspravom o ideologiji reaktueiluzuje se pitanje uloge ideja u društvenom životu. Te uloge su brojne i raznovrsne: upoznati život, prilagoditi se životu, snaći se u životu, ujediniti sve živo, menjati život, vladati životom drugih, poistovetiti se sa životom, izraziti život, proizvoditi za život.
Bitno svojstvo ideologije je njena particijalnost ili delimičnost. To znači da se u ideologiji pojedini aspekti složene stvarnosti izdvajaju iz realne celine u kojoj egzistiraju i počinju da se zasebno tretiraju. Kasnije se zaboravlja da je predmet proučavanja privremeno izdvojen iz šire celine i počinje mu se pridavati ne samo samostalno dejstvo nego se i preuveličava njegov značaj (npr. hipostazira se uloga nekog društvenog sloja ili profesije). Ovo je , ne retko, povezano sa aistoričnošću ideologije, što se naročito ogleda u apsolutizovanju saznanja o nekom istorijskom
periodu - obično onom za koji se sami ideolozi smatraju posebno "zaslužnim". Usled toga ideološka misao je pojednako nesposobna da na pravi način shvati i protumači ranije istorijske periode (kojima se uglavnom pripisuju negativna obeležja), da kolikotoliko objektivno rasuđuje o aktuelnim stanjima (postojeće se predstavlja kao najbolje moguće, a teškoće koje se ne mogu sakriti objačnjavaju se kao privremena stanja i
" prolazne krize", za koje se obično optužuju ideološki protivnici), kao i da se uspešno predviđa razvojne tendencije (slepilo za budućnost i odsustvo prave brige za nju).
Psihološki problem iskrenosti ubeđenja onih koji stvaraju odnosno sprovode oderđenju ideologiju donekle potiskuje u drugi plan. Ovo nipošto ne znači da se smatra kako svesna laž, sračunata u obmanu, kao i ogolela apologija nisu sastavni deo ideologije. Reč je samo o tome, da se sa sociološkog stanovišta, pokazuju važnijim i težim za istraživanje "spontani" oblici ideološkog iskrivljavanja, a isto tako i složeni i rafinirani mehanizmi manipulacije zaintresovane sveti. Polazeći od toga da se u strukturi manipulacije mogu razlikovati manipulator (odašiljač poruke), masa kojom se manipuliše (primalac poruke), poruke koje se odašilju u masu (sadržaj poruke), socialno-psihološki uslovi u kojima se poruka saopštava, tehnika sredstva preko kojih se poruka prenosi, posledice koje poruka izaziva (ciljevi manipulacije), zaintresovanost za poruku i javni problem na koji se poruka odnosi a ne postoji opšta saglasnost - Đuro Šušnjić određuje manipulaciju "kao postupak ili skup postupaka
pomoću kojih manipulator, koristeći simbolička sredstva (reči, gestove, slike, zastave, spomenike, muziku, parade...), u za njega pogodnim psiho-socijalnim uslovima, odašilje, preko sredstava komunikacije određene poruke sa namerom da utiče na ubeđenje, stavove, vrednosti i ponašanja velikog broja ljudi, tako da bi se oni, u stvarima o kojima ne postoji opšta saglasnost, a za koje su životno zainteresovani, usmerili prema ubeđenju, stavovima i vrednostima maniplatora". Otuda ljudi različitih ideoloških orjentacija imaju bitno drugačije viđenje istih ljudskih i
društvenih problema. To se može ilustrovati na jednom hipotetičkom primeru razlika koje postoje između konzervativnog "desničara", radikalnog "levičara" i humanističkog "demokrate":

1) Desničar je lojalan i potčinjen očinskoj figuri vođe, levičar je lojalan
klasnoj grupi i njenoj partiji, a humanistički demokrata je odan unverzalnim ljudskim
vrednostima i grupi prijatelja na osnovu ličnog afiniteta;
2) Desničar, barem javno, preuveličava značaj braka i porodice, želeći da
očuva njihova patrijahalna obeležja, levičar gleda na brak i porodicu sa nepoverenjem
kao na "prevaziđene" i "konzervativne" ustanove, dok humanistički demokrata ima
razuman odnos prema braku i porodici, sagledavajući njihove pozitivne i negaivne
aspekte, te nastojeći da neguje demokratski tip odnosa u njima;
3) Desničar preferira seksualno sputavanje i strogi javni moral, levičar teži
potpunoj seksualnoj slobodi kao jednoj od manifestacija apsolutne slobode, a
humanistički demokrata seksualne naklonosti i veze dovodi u isključivu zavisnost od
ljubavi;
4) Desničar ističe disciplinu u vaspitavanju dece i zagovara stroge kazne za
njeno narušavanje, levičar ističe ničim spontanu slobodu i odbacivanje svih
spoljašnjih i unutrašnjih stega, dok humanistički demokrata insistira na ličnoj
odgovornosti i samodisciplini, aslobodu uvek posmatra kao jedinstvo slobode "od" i
slobode "za", uvažavajući uvek autonomiju ličnosti i socio-kulturni i istorijski
kompleks slobode;
5) Desničar je zgraženi i isključivi nacionalist, levičar je internacionalist i
kosmopolit bez ograda, a humanistički demokrata je umereni i tolerantni rodoljub;
6) Desničar ističe i opravdava klasne razlike, utemeljujući ih najčešće u
urođenim biloškim i psihičkim nejednakostima među ljudima, levičar se bori za
uspostavljanje besklasnog i kolektivistički orjntisanog društva, a humanistički
demokrata insistira na ostvarivanju socijalnih pretpostavki za nesputani individualni
razvitak svakog čoveka;
7) Desničar se bori za strogo očuvanje tradicije i konvencija, levičar bi da sruši
svaku tradiciju i sve konvencije, smatrajući da sve treba početi iznova , dok se
humanistički demokrata odnosi selektivno prema tradiciji, birajući u njoj ono što je
vredno i razlučujući to od onog što je prevazđeno;
8) Desničar se izjašnjava za očuvanje privatne svojine po svaku cenu,
smatrajući je "svetinjom", levičar se opredeljije za potpuno ukidanje privatne svojine i
uspostavljanje "društvene", a humanistički demokrata se zalaže za postepeno
prevazilaženje uslova koji reprodukuju društevene nejednakosti po osnovi svojine,
smatrajući da su svi njeni oblici koji se pokažu humanim i efikasnim mogu da
koegzistiraju;
9) Desničar ističe potrebu "čvrste ruke", osljanjajući se na pretnju upotrebe
sile, levičar ističe prednosti "diktature proletarijata" i revolucionalnog terora, dok
humanistički demokrata gaji poverenje u demokratsku proceduru, ma kako njeni
sadašnji pojavni oblici bili nesavršeni;

Treba napomenuti da su ovo samo "idealno-tipske konstrukcije", nastale da se bolje razume složeni problem ideologije, a da je stvarno ljudsko ponašanje i praktično delovanje uvek neka njihova mešavina. Osim toga pojedinci mogu da menjaju svoje ideološke orjentacije i da prelaze iz jedne u drugu. To se naročito odnosi na mogućnost preorjentacije iz jedne krajnosti u drugu (npr. od ekstremnog levičara ka
konzervativnom desničaru, što je obilato potvrdila politička praksa tzv. postsocijalističkih društava).

Za formiranje ideologije najvažnija je:

1) Drštvena podela rada kao krajnji istorijski osnov pojave ideološke svesti.
2) Sadržaj ideološke svesti uslovljeni su stvarnošću društva u kojem odlučujući, društveno ekonomski odnosi izazivaju u socialnoj strukturi diferencijaciju koja dovodi do formiranja uzajamno suprostavljenih društvenih grupa.
3) Pošto je ideologija svest delova razbijenog društva ona je nepotpuna, ogorčena parcijalna.
4) U društvu gde postoji podela na materijalni i duhovni rad i antogonistički društveni odnosi, sadržaji društvene svesti mogu se osamostaliti od realne podloge iz koje su proizašli; oni se mogu emancipovati od stvarnosti, otuđiti shvatiti kao samostalna suštavstva. Iz te okolnosti osamostaljivanja proizilaze dve, za ideološku svest karakteristične konsekvencije:
a) iluzija o samorazvitku društvene svesti, da je svest kao fenomen potpuno
nezavisna.
b) nesvesnost ideoloskog procesa.
5) Podela na fizički i umni rad, stvara ljude koji se posebno bave stvaranjem i razvijanjem ideologije.
6) U klasnom društvu vladajuće ideje su ideje vladajuće klase. Klasa koja je materijalna sila društva istovremeno je i duhovna sila. To ne znači da je vladajuća ideologija jedina.
7) Ideologija vrši društveno-integrativnu funkciju i ulogu orjentira. Ljudi su dakle proizvođači svojih ideja, filozofije, prava, morala, religije itd., jednom rečju ideologije ali ne nekakvi apstraktni ljudi sa apstraktnom svešću uopšte. Karakter društvenih odnosa, diferncijacija slojeva i položaj klasa uslovljavaju posebnu društvenu psihologiju i ideologiju pojedinog sloja. Prema tome u većini definicija reč ideologija se upotrebljava za društvenu svest koje izražava određene društvene interese.

Dve su osnovne karakteristike ideologije:

Prvo; ideološka svest ja za Marksa pre svega ona svest koja izokreće suštinski odnos čoveka i sveta. Ideolog svet vidi obrnuto, to jes on umišlja da je upavo misaoni proces osnovni bitni, kao da on određuje stvarni tok istorijskog razvitka. U takvom shvatanju ideologije čovek se ne pokazuje kao tvotac sveta u kome živi već kao pasivni subjekt, kao kreatura tog sveta. Osnovna namera Marksa je da pokaže kako ne
postoji neka autonomna istorija svesti i ideologije koja bi bila nezavisna od konkretnih ljudi i njihovih društveno-ekonomskih odnosa.
Drugo; Ideološka svest je parcelizovana, rascepkana, izokrenuta i iskrivljena svest.
Da ona postane takva uslovi su pre svega klasna podela i podela rada. Velikom podelom rada na duhovni i materijalni stvorila se mogućnost da čovečija svest uobrazi da je ona nešto drugo, nego svest o postojećim odnosima i praksi.; fizička se delatnost počinje shvatati kao čoveka nedostojna delatnost , pa ideolog počinje umišljati da stvara čistu teoriju i ideologiju koja ima primat u ljudskoj istoriji . On pri tome ne vidi da je ona ukorenjena u određenim društvenim odnosima.
Po Marksovom i Engelsovom mišljenju u uslovima u kojima su oni živeli, a to su uslovi klasnog društva, dolazi do pojave podvojenosti u društvenoj svesti koja izaziva realnu podvojenost društva na antagonističke klase. Ljudska svest determinisana u manjoj ili većoj meri položajem koji ljudi imaju u nekom društvu. Taj njihov objektivni položaj utiče na strukturu i sadržaj njihovog mišljenja. Pošto se ljudi
u klasno podeljenom društvu nalaze na raličitim ili u različitim položajima, oni ne mogu na isti način da shvate društvo.
Pre svega oni društvo posmatraju iz različitih uglova, ne vide ga u celini već parcijalno samo neke njegove strane. Njihov materijalni položaj i materijalni interesi nameću im određene predstave o tome u kom pravcu bi društvo trebalo razvijati. Ali u tim njihovim projekcijama o ciljevima i interesima društva, izražavaju se u stvari interesi onog sloja kome oni pripadaju. Kako različit položaj ljudi u društvu onemogućuje da se ima uvid u celinu, često se javlja tendencija da se pojednači parcijalni interes i proglasi za opšti. A u klasno podeljenom društvu niko ne može da ima sasvim celovitu i objektivnu predstavu. U predstavama bilo kojeg sloja ili klase nalazi se jedan ili drugi element ograničenosti, pogrešnosti, iskrivljenosti, izopačenosti i element subjektivnosti, odnosno nesposobnosi da se stvari shvataju nezavisno od interesa i težnji pojedinaca.

Jedno od osnovnih pitanja koje se može postaviti u vezi sa ideologijom glasi:
Zašto mišljenje i vrednovanje u kome se izražavaju interesi jedne društvene klase, pokazuje tendenciju da se predstavi kao mišljenje i vrednovanje celog društva?

Marksovo određenje porekla iskrivljenje i lažne svesti izvedeno je iz osnovnog shvatanja društva i društvene strukture. Suština objašnjenja je da osnovne strukture nastaju kao jedna od posledica društvene podela rada, a to svojevrsno utiče na društvenu svest. Kad se deli rad deli se i čovek. Takođe se deli i društvo. A kada se deli društvo deli se i svest. Prema tome, iskrivljena ili lažna svest ima isti osnovni koren koji imaju grupe, kaste i klase. Društvena podela rada izaziva parcijalizaciju čoveka individualno i generički. Čovek prestaje biti celovit, cepa se, postaje biti dvostruk, trostruk itd. Misao je razbijena a samim tim izokrenuta,dehumanizovana itd.
Što proces podele rada ide dalje, to specijalizacija uzima sve veće razmere, tim je manje koherentna, celovita čovekova misao, tim manje ima uslova da čovek misli koherentno i racionalno. Zato on misli izokrenuto.
Isto se zbiva u društvu. Društvena podela i raspodela izazivaju nastanak privatne svojine, klase i klasne borbe. Cepanje društva nalazi svoj izraz u svesti društva koja prestaje biti svest celine, kolektivno mišljenje prvobitne zajednice i diferencira se u raznovrsne oblike parcijalne svesti... stvara se iluzija da je svaki deo celina, a stvarni pojam celine isčezava.
Prema tome, u svesti svih kategorija, svih klasa društva postoji element parcijalnosti, veći ili manji stepen krive svesti. Pojava krive svesti postojaće dokle god postoji društvo podeljeno na klase. Prema tome ukupnost svih manifestacija u
klasnom društvu nosi ideološki pečat. Ideologija je determinisana određenom strukturom datog društvenog sistema. Njena socijalna uslovljenost se ogleda u tome što ideologija izražava položaj, stavove, interese i težnje jedne klase ili društvene grupe.

Ideologija je zato uvek zaintresovani način gledanja na društvenu stvarnost i to je njena najbitnija karakteristika. U tome ona se ona suštinski razlikuje od nauke. Nauka konstantuje i objašnjava ono što jeste, što je bilo ili će biti. Ideologija objašnjava ono što treba da bude, što se želi da bude, što je interes klase da bude.

Literatura

Milan Tripković, Sociologija , Futura publikacije,
Novi Sad 1998

Tripković M., Koković D., Mitrović M: Sociologija;
Novi Sad, 1994.

preuzmi seminarski rad u wordu » » »